Чурапчы нэһилиэгэ төрүттэммитэ 375 сылыгар аналлаах виртуальнай быыстапка
Бу төрүт - уус саха алааһа,
Ытарҕа симэҕэ - чараҥа
Түөһүгэр кэбиһэр киэргэлэ
Күн тэҥэ - Эбэ күөл күлүмэ.
Чурапчы ол иһин таптанар
Ырыаҕа -тойукка ылланар!
Алексей Бродников
2017 г.
Чурапчы нэһилиэгэ дириҥ историялаах, киэҥ сиринэн тайаан сытар Боотуруускай улуус киинэ буолан, оччолортон улуус үөскээбит историятын кытта тэҥҥэ сайдан, чэчирээн кэллэ. Чурапчы – бу төрөөбүт улууспут күүһэ-күдэҕэ, киһи буолан үүммүт-сайдыбыт олохпут киинэ, төрдө буолар.
Чурапчылар номоххо киирбит, хоһооҥҥо хоһуйуллубут, үһүйээҥҥэ үөтүллүбүт, үтүө мааны аата үйэлэри уҥуордаабыт, XV үйэҕэ олорбут улуу өбүгэбит Уот Айах Улуу Кудаҥса буолар. Өркөн өйдөөх, хорсун модун санаалаах, дьонун туһугар тугун да харыстаммакка турууласпыт, холооно суох хорсун быһыытынан айылҕа алдьархайдаах кубулҕаттарыттан - дьыбартан, кураантан, суттан норуотун быыһаары, туох баарын барытын биэрэн туран, охсуспут модун санаалаах Улуу киһи. Маннык төрүттээхпитинэн Чурапчылар киэн туттуох тустаахпыт.
Чурапчы нэһилиэгэ хаһааҥҥыттан төрүттэммитин күн бүгүн историческай чахчыларга олоҕуран, чопчу этэр кыахтаахпыт. Эллэй сыдьааннарыттан Улуу Кудаҥса хос сиэнэ Аччаҕар Намньах кинээс буолуоҕуттан төрүттээхпит туһунан кылгастык ИГИ и ПМНС СО РАН сүрүн сотруднига, историческай наука доктара А.А. Борисов үлэтигэр суруллубутунан, 1648 сыллаахха Аччаҕар Ньамньах (Огеев), Саха сирин XVII-с үйэтээҕи историятын матырыйаалларыгар ыйыллыбытынан, кинээс буолбут. Нэһилиэк кинээһин аатынан Аччаҕар (III-с Хатылы) нэһилиэгэ дэммит. Онон бу сылтан III-с Хатылы нэһилиэгэ төрүттэммит кэмэ ааҕыллар. Билиҥҥи кэмҥэ бу нэһилиэк сокуонунан көрүллэр бары бырааптарын, эбээһинэстэрин салҕааччынан уонна толорооччунан Чурапчы нэһилиэгэ буолар.Нэһилиэк үс үйэттэн ордук кэмнээх дириҥ историятыгар бэйэлэрин биллэр-көстөр бэлиэ суолларын хаалларбыт үлэһит, тулуурдаах, дьулуурдаах, талааннаах, хорсун санаалаах үтүө мааны, киэн туттар дьоммут кэмэ суох үгүстэр. Чурапчы дьоно түмсүүлээх, үлэҕэ көхтөөх, күүстээх санаалаах, үтүөҕэ-кэрэҕэ тардыһыылаах буолан сайдыы саҥа саҕахтарыгар утары хардыыны хорсуннук оҥороллор.
“Чурапчы улууһа (оройуона)” МТ баһылыга
Степан Анатольевич Саргыдаев
"Уот Айах Кууданса диэнтэн Аан Өруөчэй диэн төрүөбүт, онтон Батас Мөндүкээн (Көтчөх Төрөлөй) диэн төрүөн биэс Хатылы төрдүн, биэс уолу төрөтөр. Уолаттар ааттара: Кытаанах Баллы, Уока Тэбэнэ, Уруҥ Бас Болтоҥо, Аччаҕар Ньамньах диэннэр. Балартан билигин Кытаанах, Аччаҕар, Уокаа, Чэппиэдэй, Одьолуун, Төлөй (Хатылылар) нэһилиэктэрэ үөскээн олороллор".
Боло, Сэһэн. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо: урукку Дьокуускай уокурук сахаларын былыргыттан кэпсээннэринэн / Сэһэн Боло. - Дьокуускай : Бичик, 1994. – С. 238.
" 3-с хатылылары былыргы төрүттэрин Үөчэй Баайтан саҕалыахха сөп. Кини уолаттара Аччаҕар Ньамньаах, Уокаа Тэбэнэ, Өнөк, Илгэн Боотур диэн дьон ыччаттарыттан үөскээбиттэр".
Захаров, Ф.Ф. Боотуруускай улуус сахаларын төрүт уустара : документальнай очерк / Федот Захаров. – Чурапчы : “Саҥа олох” РИХ, 1993.- С. 12
.
Чурапча (як. Чурапчы), образовано от чурапча 'деревянное кольцо, продеваемое быку в ноздри'; -пчи- - это суффикс эвенского языка.«Чурапчи озеро». В наши дни принято писать Чурапча.Багдарыын Сюлбэ предлагает такое объяснение ойкониму Чурапча: «Точная этимология слова не установлена. В периодической печати высказано мнение, что, возможно, это есть несколько видо¬измененное эвенкийское слово чирипчу 'вонючий, грязный'. Места эти действительно болотистые. В основе названия лежит гидроним Чурапчы (озеро).
Чурапча - несколько искаженное и, к сожалению, укоренивше¬еся написание. Правильно - Чурапчы. Гидроним оформлен аффиксом -пчи.
Знаток языка, фольклорист, чурапчинец Сэсэн Боло писал, что слово чурапчы современному якуту непонятно.
А Э.К. Пекарский в «Словаре» писал, что слова чурапчы, чурупчу, чурумчу имеют идентичное значение 'деревянное кольцо, продеваемое быку в ноздри' (стлб. 3698).
Доктор исторических наук, профессор Г.П. Башарин опубликовал в газете «Кыым» (25.07.1967) статью „Обновленный Чурапчы". Это было время, когда у якутов только-только зарождался интерес к топонимике. Предание о происхождении гидронима Чурапчы профессору рассказал старик Н.Ф. Дьячковский, которому на тот момент было более 90 лет. По его словам, приехавший в Чурапчу архиерей спросил у одного старика, указывая на навес над входной дверью дома: „Как это называется?” Старик ответил: „Чарапчы”. Архиерей удивился и несколько раз повторил: „Чарапча, чарапча”. Считается, что будто бы от этого и пошло название озера - Чурапча.
Это „народная этимология”. Не более того.
Как пишет Г.П. Башарин, оз. Чурапчы - солидный водоем, длиной более 4 км, шириной 2 км. И конечно, такое озеро не могло оставаться безымянным до приезда архиерея.
Чурапчы, Чирипчу, Чирэпчи, Чирапчи - во всех этих словах присутствует аффикс -пчи. Топонимов, образованных с его помощью, особенно много в центральных улусах.
К какому языку принадлежит аффикс -бчи? Такой аффикс был в письменно-монгольском языке и обозначал хранилище или футляр для того предмета, который являлся первичной основой. Например, кэтэбчи 'кисет для огнива', кэтэ 'огниво'.
-Пчу - аффикс эвенкийского языка. Оформляет качественные имена прилагательные, усиливает, подчеркивает качество предмета как его признак. Также выражает понятие подчеркнутой множественности предметов, находящихся во владении, наличии у кого-либо, чего-либо.
-Пчи - аффикс эвенского языка. Образует от основ существительных относительные прилагательные, обозначающие обладание множеством однородных предметов. В эвенкийском языке есть слово чурэ-эптун 'бахрома из ровдуги'.
Чурумчу, чурупчу. На языке красноярских (ессейских) саха чуруп-чу 'дощечка, вырезом надетая на носовой хрящ олененка, чтобы помешать ему сосать свою матку'.
Значит, чурупчу 'мешает'. Вполне возможно, что и оз. Чурапчы названо так потому, что когда-то оно кому-то в чем-то чем-то мешало» [Багдарыын Сюлбэ, 2004: 163-165].
Село, административный центр Чурапчинского улуса Республики Саха (Якутия).
В золотом поле вписанный цветок с зелеными лепестками и широкой лазоревой сердцевиной, обремененной тремя золотыми сэргэ, правое из которых увенчано золотым чороном, среднее – выше других и увенчано тремя золотыми березовыми листьями, левое увенчано золотым ваграном.
Утвержден решением наслежного Совета депутатов (#229) от 30 мая 2017 года.
Прямоугольное полотнище голубого цвета с отношением ширины к длине 2:3, в центре которого - три сэргэ желтого цвета (ближайшее к древку увенчано чороном, среднее выше других и увенчано тремя березовыми листьями, третье увенчано ваграном), вдоль нижнего края полотнища - полоса из наложенных друг на друга полукругов зеленого цвета, окаймленных желтым цветом.
Утвержден решением наслежного Совета депутатов (#229) от 30 мая 2017 года.
саҥа кинигэҕэ Чурапчы нэһилиэгин төрүччүтэ
Чурапчы нэһилиэгэ улуус киинэ.
Дьокуускай куораттан 177 км тэйиччи сытар.
Нэһилиэк иэнэ 1891,3 тыс. га.
Нэһилиэнньэтин ахсаана 2022 сыл көрдөрүүтүнэн -10277 киһи.
Нэһилиэк баһылыга Сивцев Владимир Дмитриевич.
1956 сыллаахха сэтинньи 30 күнүгэр Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун ыйааҕынан Чурапчы нэһилиэгин сэбиэтэ тэриллибитэ. "Чурапчы нэһилиэгэ" МТ 2006 с. бэс ыйын 18 күнүгэр тэриллибитэ.
Нэһилиэк 7 түөлбэлээх : «Чараҥ», «Куоҕалы»,«Маарыкчаан»,«Центральнай», «Мурун Тыымпыйа»,«Спортивнай»,«Молодежнай"
5 түмсүү : «Ытык Сүбэ»,«Чурапчыына»,«Удьуор»,«Дьулуур», «S.A.A.S».
Уопсайа 64 тэрилтэ , ол иһигэр 2 анал үөрэх тэрилтэлэрэ, 4 орто оскуола, 7 уһуйаан үлэлииллэр.
Улууска христианскай итэҕэли тарҕаппыт 1851 сыллаахха үлэҕэ киирбит Вознесенскай таҥара дьиэтин томторун урукку аата. Бастакы аҕабыытынан Александр диэн нуучча киһитэ үлэлээбит. Ол аҕабыыт аатынан “Саанкы томторо” диэн ааттаммыта. Кини бэрт үрдүк чочуобуналааҕа, онно 500 буут ыйааһыннаах куолакаллааҕа, үрүҥ көмүс дуйдаах кириэстээҕэ. Иккис дьиэтэ 1889 сыллаахха «спаспочивальная» диэн ааттанан өлбүттэр чиэстэнэн көмүллэр сирдэринэн буолбута. Онно баайдар, кыанар ыаллар харчы төлөөн дьоннорун көмнөрөллөрө. Эргиирдэрэ араас киэргэллэнэллэрэ. Тааска ааттара суоллара толору суруллара. Сааҥкы төгүрүччү кырыылаах бэрэбинэлэринэн симии олбуордааҕа.
Чурапчынан телеграф линията 1908 с-ха тардыллан илин Охотскайга ааспыт. Иван аҕабыыт олорбут дьиэтигэр телеграмманы ылар уонна биэрэр “Морзе аппарата” туруоруллубут. В.И.Ленин телеграмматын Георгий Беляев ылбыт. Ити дьиэ уһуннук киин почта буолан турбута. Телеграф линиятын оройуон баайдара Алаҕартан М.С.Шеломов, Болтоҥоттон С.С.Иннокентьев наймылаһан туттарбыттара. Кэлин МТС томторунан ааттаммыта. “Сельхозтехника” холбоһук Ньидьилигэ көһүөҕүттэн “Типография томторо” дэнэр.
Оройуон тэриллиэн иннинэ улууһунан олорор эрдэххэ, билигин военкомат үлэһиттэрэ олорор дьиэлэригэр Боотуруускай улуус быраабатын дьиэтэ олохсуйа сылдьыбыт. Ааҕар балаҕаҥҥа анаан 1934 с-ха военкомат хонтуоратын дьиэтэ тутуллубута. Онон араас мунньахтар, көрсүһүүлэр бырааба дьиэтиттэн көһөрүллэн манна ыытыллар буолбуттар. Улуу Кыайыы 30 сылыгар Гаврил Соловьев бырайыагынан Кыайыы пааматынньыга оҥоһуллубута. Чурапчы сэлиэнньэтигэр киирэр киин суол икки өттүгэр икки Бэдэрдээхтэр тумулларыгар Октябрь 50 сыла уонна Аҕа дойду сэриитигэр Кыайыы пааматынньыктара бааллар.
Чурапчыга Вознесенскай таҥара дьиэтин иһинэн биир кылаастаах оскуола 1872 с. аһыллыбыта. Нэһилиэнньэттэн үп хомуллуута ыытыллан эһиилгитигэр 13 түннүктээх оскуола дьиэтэ билиҥҥи аптека чугаһынан тутуллубута үһү. Ол оскуола 42 сыл устатыгар биир кылаастаах начаалынай оскуола быһыытынан үлэлээбит. Үрдүкү начаалынай оскуола аатын 1917 с. ылбыт. Ол кэнниттэн 43 сыл устатыгар толорута суох орто оскуола буолан турбута. Үрүҥнэр күрүүллэригэр икки оскуоланы, учууталлар олорор дьиэлэрин уоттаан барбыттара. Оройуоммут киинигэр орто оскуола 1950 с. аһыллыбыта.
Саха бастакы луохтуура, биир дойдулаахпыт Прокопий Нестерович Сокольников 1900 с. муус устарга Чурапчыга биэс куойкалаах балыыһаны астарбыт. 1912 с. врач Сокольников туруорсуутунан саҥа балыыһа аһыллыбыта. 10 куойкалааҕа, аптекалааҕа, ыарыһахтары көрөр, бэрэбиэркэлиир пууннааҕа. Бандьыыттар кыайтаран күрүүллэригэр 1922 с. от ыйын Чурапчы сэлиэнньэтин үгүс тутууларын уоттаабыттара, ол иһигэр балыыһаны, таҥас сууйтарар дьиэни, эмчиттэр олорор уопсайдарын эмиэ күл – көмөр оҥорбуттара. Саҥа балыыһа 1928 с. үлэҕэ киллэриллибитэ. Бу томторго административнай дьиэлэри тутуу күүскэ барбыта. Партия райкомун дьиэтэ 1936 с. үлэҕэ киирбитэ. Райсовет дьиэтэ 1955 с. тутуллубута. Балыыһа томторо аат сыыйа сүппүтэ. "Райсовет томторунан" ааттанар буолбута.
Луохтуур П.Н. Сокольников олус ыарахан олоҕу олорон ааспыта. Улахан кыыһа Валентина 6 саастааҕар күн сириттэн суох буолбута. Кини кыыһын наһаа аһыйбыта үһү уонна билиҥҥи братскай могила тумулугар бастакынан көмпүт. Онтон ыла “Луохтуур кыыһын уҥуоҕунан” аатырбыт. Ити тумулга Прокопий Нестеревич икки кыыһын, биир уолун, икки кэргэнин уҥуох туппут. Бэйэтэ ол кэнниттэн икки сыл буолаат, 52 сааһыгар өлбүтэ. Таҥара дьиэтин томторугар көмүллүбүтэ. Бу тумулга бандьыыттар 17 киһини баалкынан кырбаан дьакыйбыттара. Онтон ыла тумул “Бырааттыы ииннэр” кылабыыһалара дэнэр буолбут.
Мурун Тыымпыйа аллараа кирпииччэ сарайын аннынааҕы хонноххо, кыра төп-төгүрүк Мурун Тыымпыйа диэн, билиҥҥи курдук Чурапчы күөлүттэн сибээһэ суох, туспа күөл баара. "Дьэ, ити күөл аата түөлбэ аата буолан турар" диэн кырдьаҕастар суруйан хаалларбыттар. Мурун Тыымпыйаҕа бастакы дьиэни Никифор Миронов , Н.Д.Субуруускай саллаата, туппут. 1966 с. промкомбинат тэриллэн өр сылларга үлэлээбитэ.Кирпииччэ үктээһинэ, дизельнай станция, столярнай цех. 1986 сылтан ДОК(маһы таҥастыыр комбинат), 2003 сылтан МУПК үөрэтэр производственнай комбинат баар. Мурун Тыымпыйа томторугар И.М.Павлов аатынан орто оскуола, МУПК, детсад, ЖКХ котельнайа үлэлииллэр.
Интернат-оскуола томторугар 1930 сыллаахха дылы үс балаҕан баара уонна Үллэр Өлөксөй дэриэбинэтинэн ааттанара. Уот Субуруускай 1931-1932 сс. оройуон Сэбиэтин исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, бу томторго опорнай оскуоланы туттарбыта. Онно ыаллар сыыйа олохсуйан киирэн барбыттара. Ол иһин бу томтор Саҥа дэриэбинэ диэн ааттанар буолбута. Чурапчыга бастакы этээстээх сэллиги эмтиир санаторий дьиэтэ 1933 с. үлэҕэ киирбитэ. 1934 с. учууталлары бэлэмниир Чурапчытааҕы педагогическай училище аһыллыбыта. Саҥа дэриэбинэ томторугар 1932с. Саха Автономиятын 10 сыла туолуутун чиэһигэр Н.Д.Субуруускай улахан ыһыаҕы тэрийбитэ.1957 с. Чурапчытаа5ы педучилище оскуола-интернат буолбута. 1966 с. ол оскуола-интернат Чурапчытааҕы оҕо спортивнай оскуолатын аатын ылар. 1988 с. ССРС үтүөлээх тренерэ Д.П.Коркин музей – дьиэтэ аһыллыбыта. 1999 с. интернат томторугар Чурапчытааҕы физкультура уонна спорт института аһыллар.2003 с. алтынньы 12 күнүгэр Д.П.Коркин аатынан спортивнай Албан аат музейа аһыллыбыта.
Биһиги оройуоммутугар "аттакылар" билиҥҥи ДЭС томторугар 1883 сыллаахха ыам ыйын 15 күнүгэр кэлэн олохсуйбуттара. Күөл илиҥҥи куулатыгар былыр олохсуйбуттар. Илинтэн арҕаа субуруччу барар бэрээдэктээх баҕайытык тутуллубут 13 – 14 дьиэлэрдээҕэ. Бары хабарҕа муннуктаахтара, хатырык кырааскалаах, эрэһээнкэ олбуордаах эбиттэр. Кэлин бандьыыттар уоттаан кэбиспиттэр. Бу дьиэлэртэн биирдэстэригэр 1904 с. Н.Л.Мещеряков редакциятынан “Вестник ссылки” диэн революционнай сурунаал бэчээттэнэн Саха уобалаһыгар тарҕаммыта. Аттакы дэриэбинэтигэр олоро сылдьыбыт дьон бурдук үүннэриитинэн, оҕуруотунан дьарыктаналлара, олохтоохтору үөрэтэллэрэ. Аттакылар 1905 с. кураайытын сирэн өрүскэ көспүттэрэ. Хаалбыт дьиэлэри Чурапчынан, Хатылынан көһөрөн илдьибиттэр.
"Улууска баар аҕыс таҥара дьиэтиттэн саамай үчүгэй оҥоһуулаахтара эбит. Хаһан да өлбөөдүйбэт кыһыл көмүс өҥүнэн кылабачыйа турар кириэстэрдээх, хараҥа күөх кырааскалаах күлүмүрдүүр тоҕус куолакаллаах күрүөххэ олус кэрэ тутууну Хадаар киһитэ Д. Дьячковскай — Бэллэскиэй Миитэрэй маастардаабыт үһү.Томтор туох да киирбэт гына эргиччи олбуордааҕа, арҕаа өттүнэн тимир ааннаах улахан боруоталааҕа. Олбуор иһэ араас оҥоһуулаах киһи уҥуохтарынан толору эбит. Манна баайдар-тойоттор эрэ көмүллэр бырааптаах этилэр. Таҥара дьиэтин ис өттүн , иконостаһын И.И. Сивцев (Мытыйыкы) дуйдаан, кырааскалаан киэргэппит".
Сиһилии В.Д.Пинигина "Чуолкайдыыр уолдьаста" ыстатыйатын "Саҥа олох" хаһыат 2001 с. муус устар 24 күнүнээҕи нүөмэргэ аах
XIX үйэ саҕаланыытыгар Чурапчы сэлиэнньэтигэр Боотуруускай улууһугар чочуобуна үлэлиир этэ. Бастакы Вознесенскай таҥара дьиэтэ 1848 с . прихожаннар үптэринэн тутуллубут.
1851 с. балаҕан ыйын 20 күнүгэр үлэҕэ киирбит. Аҕабыыт Н. Запольскай сибэтии гыммыт. Кини бэрт үрдүк чочуобуналааҕа, 500 буут ыйааһыннаах куолакаллааҕа, үрүҥ көмүс дуйдаах кириэстээҕэ.
1899 с. икки бүрүстүөллээх саҥа таҥара дьиэтэ тутуллубута. Дьокуускай уонна Бүлүү аҕабыыта Никанор сибэтии гыммыт. Бу илин эҥэргэ суох тоҕус куполлаах бэрт сиэдэрэй оҥоһуулаах дьиэ этэ.Таҥара саҥа дьиэтэ уһун сылларга кулууп, нарсуд дьиэтэ буолбута.
Кэлин суруйааччылар Михаил Доҕордуурап, Феоктист Софронов туруорсууларынан музейга бэриллибитэ. Манна 1921 с. улуус ревкомнарын уонна дьадаҥыларын мунньахтарыгар В.И.Лениҥҥа телеграмма ыытыллыбыта.
краткая история. 2-е изд., перераб. и доп.- Якутск, 2010.- 400с. : ил.
Боотуруускай улууһугар аан бастакы оскуола 1872 с. Вознесенскай таҥара дьиэтин иһинэн биир кылаастаах начаалынай оскуола аһыллыбыта. Бастакы учууталынан Припузов Николай Прокопьевич үлэлээбитэ.
Билигин оскуола томторугар кырдьаҕас тутуунан олохтоохтор ааттыылларынан "ШКМ" ("школа колхозной молодежи") оскуолата буолар. Бу оскуола 1924 с. тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Баай историялаах,үөрэхтээһин сайдарыгар улахан оруоллаах тутуу буолар. Манна улуус араас нэһилиэктэриттэн, атын да улуустан элбэх оҕо үөрэммитэ. 2019с. диэри дьиэтэ начаалынай кылаас , онтон А.П.Гоголев аатынан оҕо музыкальнай оскуолатын быһыытынан үлэлээбитэ.
"В 1924 году построено здание Чурапчинской школы, строительство которого началось в 1917 году".
(из книги "История образования в Чурапчинском улусе",2013 г.)
/ Респ. Саха (Якутия), Муницип. казен. учреждение "Управление образования Чурапч. улуса (р-на)" ; [сост.: М. И. Чичигинарова, К. К. Пермяков, Н. И. Дьячковский]. -Якутск : Компания «Дани Алмас», 2013. - 180 с.
/ С. А. Новгородов Чурапчы орто оскуолата ; [хомуйан оҥордулар: Т. В. Павлова, Т. К. Матвеева, М. А. Борисова уо.д.а. ; редкол.: А. А. Борисова, Н. Д. Ефимова, Н. И. Ефимов уо.д.а.]. - Дьокуускай : Көмүөл, 2017. - 420 с.
1900 с. муус устар 1 күнүгэр Боотуруускай улууһугар бастакы балыыһаны быраас П.Н. Сокольников астарбыта. Бырааба уонна мөссүйүөн дьиэлэрин өрөмүөннэтэн оҥорбута. Балыыһа 5 куойкалааҕа, "приемный покой" уонна "аптека" диэн хостордооҕо.Оччолорго Амма, Таатта оройуоннарын кытта хабар 31 тыһыынчаттан тахса нэһилиэнньэлээх Боотуруускай улууһун киин балыыһатынан буолбута, республикаҕа төрдүс участковай балыыһанан аатырара.Быраас П.Н.Сокольников элбэх сыратынан, туруорсуутунан 1910 с. балыыһа саҥа дьиэтин тутуу саҕаламмыта. 1912 сыллаахха 10 куойкалаах саҥа типовой балыыһа үлэҕэ киирбитэ. Олохтоохтор этэллэринэн "балаҕан эркинин саҕа түннүктээх дьиэни" туттарбыта. Балыыһа приемнай покойдаах, туһунан дьахтар, эр киһи сытар палааталардаах, кабинеттардаах, операциялыыр хостоох, сыстыганнаах ыарыылаахтары сытыарар изолятордаах , аптекалаах санитарнай, гигиеническэй ирдэбиллэргэ сөп түбэһэр гына оҥоһуллубута.
" Бандьыыттар кыайтаран күрүүллэригэр 1922 сыллаахха от ыйын 5 күнүгэр Чурапчы сэлиэнньэтин үгүс тутууларын уоттаабыттара, ол иһигэр балыыһаны, таҥас сууйтарар дьиэни, эмчиттэр олорор уопсайдарын эмиэ күл-көмөр оҥорбуттара"
" Чурапчы үйэттэн үйэҕэ" / хомуйан оҥордулар : В.В.Макарова [уо.д.а.] ; редактор А.Н.Кузьмина. - Дьокуускай : Дани-Алмас, 2023. - С. 70
Бу балыыһаны дьиэтин урукку бандьыыттар уоттаабыт балыыһаларын оннугар Н.С. Соловьев ахтарынан "урукку үүтүнэн" туппуттар. Н.Д. Кривошапкин - Уот Субуруускай ЯЦИК бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон туттарбыт. 1926 с. балыыһа саҥа дьиэтин тутуу саҕаламмыта уонна 1928 с. үлэҕэ киирбитэ. Бу балыыһаҕа үгүс ыарыһахха көмөлөһөн элбэх эмчиттэр үлэлээбиттэрэ. 2017 сыллаахха диэри оҕо төрүүр, дьахтар консултаассыйата уонна инфекционнай балыыһа үлэлээбиттэрэ. Чурапчы олохтоохторо үгүстэрэ бу балыыһаҕа күн сирин көрбүттэрэ.
/ ГБУ Чурапч. центр.район. больница им. П. Н. Сокольникова ; [сост. Л. М. Григорьева). - Якутск : Сайдам, 2015. — 296 с.
/ М-во здравоохранения Респ. Саха (Якутия), МО «Чурапч. улус (р-н)», ГБУ РС(Я) «Чурапч. центр, район, больница им. П.Н. Сокольникова»; [сост. Л.М. Григорьева]. — Якутск : Бичик, 2015. — 176 с.
1902 с.
Хотугулуу -Чуумпу байҕаллааҕы экспедиция кыттыылааҕа Владимир Иохельсон саха сирин илиҥҥи улуустарыгар олорор сахалары үөрэтэ, чинчийэ, этнографическай матырыйаал хомуйа Боотуруускай улууһугар 1902 с. ыам ыйын 5 күнүгэр кэлбит. Сахалар тустарынан баай матырыйаалы биһиги улууспутуттан 3 нэдиэлэ устата сылдьан хомуйбут.
1902 с.
Иохельсон экспедиция сыалын билиһиннэрэн, саха норуотун төрүт бырааһынньыгын, сиэрин-туомун, үгэстэрин туһунан матырыйаал хомуйарын кэпсээбит. Ол иһин, ыам ыйын саҕаланыыта Чурапчы олохтоохторо ыһыах ыһан көрдөрбүттэр, ол иһигэр ыһыах аһыллыытыгар кымыс иһиитин сиэрин -туомун уонна оһуокайы. Чурапчы дьоно Иохельсоҥҥа туос ураһаны бэлэхтээбиттэр. Владимир Иохельсон Чурапчы дьонун - сэргэтин үйэлэргэ үйэтитэн түһэрбит хаартыскалара Америка естественнай история музейыгар Сибиирдээҕи коллекцияҕа саха норуотун туһунан аан дойдуга кэпсии, сырдата тураллар.
1902 сыллаах Боотуруускай улуус ыһыаҕын туһунан сиһилии матырыйаалларга көр
Аржаков Н.Н. В.Иохельсон 1902с. ыһыаҕы Чурапчыга ханна устубутай ? / Н.Н.Аржаков -Боло Уус // Кыым. - 2017. - Сэтинньи 30 күнэ. - С. 39.
Аржаков Н.Н. В.Иохельсон Чурапчыга иккис ыһыаҕы ханна устубутай ? / Н.Н.Аржаков - Боло Уус // Кыым. - 2019. - Алтынньы 31 күнэ. - С. 12.
Иванова-Унарова, Зинаида Ивановна
Исторические реликвии. О предыстории снимков Иохельсона : [фото праздника ысыаха в селении Чурапча (1902 год)] / Зинаида и Владимир Ивановы-Унаровы // Илин. - 1998. - N 1 (13)
Чурапчыга авиапорт тэриллиитэ
- 1932 с. бастакы самолет (гидросамолет) Чурапчы күөлүгэр түспүтэ.
- 1936с. саҕалаан Чурапчыга дьону, малы-салы, почтаны таһар самолеттар көппүттэрэ. Бастакы аэродром Чурапчы күөлэ эбит. Оччолорго күөл уута уолан улахан сыһыы буолбут. Бу туһунан чопчу ханнык да докумуоҥҥа суох, ол да буоллар дьон кэпсээнинэн бастакы самолеттар бу күөл оннугар түһэллэр эбит.
- 1958-1968 с. күөл үөскээбитин кэннэ аэродром бөһүөлэк арҕаа өттүгэр Куоҕалыга Төҥүргэстээх диэн сиргэ көспүт.
- 1969 с. Трактовай уулуссаҕа саҥа сир бэриллэн самолет түһэригэр анаан аэродром, авиапорт саҥа дьиэлэрэ тутуллубуттара.
1972 с. Чурапчы сэлиэнньэтигэр Н.Н.Местников уһаайбатыгар булуус хаһа сылдьан ирбэт тоҥтон түүлээх (шерстистай) носорог булуллубута. Куораттан Л.А. Лазарев салайааччылаах анал этэрээт кэлэн 3,5 м. дириҥтэн носорог дьардьаматын хостообуттара.
Бу дьикти булумньу туһунан сиһилии "Саҥа олох" хаһыат 1990 сыл тохсунньу 27 күнүнээҕи нүөмэригэр ааҕыҥ.
"Тоҕус томтор ааҕыылара" хомуурунньукка Чурапчы орто оскуолатын үөрэнээччитэ Монастырев Ваня "Чурапчы носоруога" дакылаата
Софронов,Ф. Халдьаайыттан халдьаайыга -халаан уута / Феоктист Софронов // Саҥа олох. - 1980. - ыам ыйын 27 күнэ. - С. 3
/ хомуйан оҥордулар : В.В.Макарова [уо.д.а.] ; редактор А.Н.Кузьмина. - Дьокуускай : Дани-Алмас, 2023. - 540 с.
/ [хомуйан оҥордулар Н.М.Заболоцкая, А.Н.Дьячковскай, А.М.Слепцов, Ф.С.Чичигинаров, Х.Г.Захарова].- Дьокуускай: ЦИКЛ, 2013. - 448 с.
/ Э.А.Кузьмин. – Чурапчы : «Саҥа олох» РИХ ГУ, 2010. – 175 с.
/ [хомуйан оҥордулар : Соловьева И.С., Болдовская Ф.Н., Гуляев П.Е.]. - Чурапчы, 2018. – 137 с.
= The siberian collection in the American museum of natural history.Circumpolar civilization in the world museums: yesterday, today, tomorrow : [альбом-каталог] : [альбом-каталог] / Нац. Ком. Респ. Саха (Якутия) по делам ЮНЕСКО, Америк. музей естеств. истории, Нью-Йорк ; [авт.-сост. проф. З. И. Иванова- Унарова ; отв. ред. д.социол.н. У. А. Винокурова ; авт. идеи М. Е. Николаев]. - Якутск : Офсет, 2011. - 249, [2] с.
2005 №6
Бэлэмнээтэ Флегонтова С.К.
2023 с.
Made with
HTML Editor
